سلام … عرفان درک و دریافتی است که ادمی از راه کشف و شهود حاصل می‏ کند. در واقع آنچه که در اینجا اهمیت دارد نه عقل و استدلال آدمی است و نه تجارب متعارف وی بلکه کشف و شهود و یا به تعبیر غربیان تجربه عرفانی است که به کمک آدمی می‏ آید و او را از حقایق نهان و نامکشوف عالم آگاه می‏ نماید. مسلم است که عرفان در این معنا اختصاص به عالم اسلام نداشته و امری عام و مشترک میان همه اقوام جهان است.

سلام دوست خوبم ببین عزیز جان در مورد این مورد باید بگویم که نظرات متفاوتی وجود دارد که چند مورد آن را برای تو و دیگر عزیزان ذکر میکنم
1ـ صوفی منسوب به اهل صفه است. یعنی مسلمانان فقیر و تهیدستی که زیر سقفی در بیرون مسجد پیامبر پناه می‌گرفتند.
2ـ صوفی مشتق از صفاست. چرا که صوفی درصدد است خود را از شهوات و پلیدی‌ها دور نماید.
3ـ صوفی مشتق از «صف» است. یعنی منسوب به صف اول مؤمنان در نماز است.
4ـ صوفی منسوب به «بنی صوفه» است. قبیله‏ ای بیابان‏گرد که در دوران جاهلیت خادم کعبه بودند.
5ـ صوفی منسوب به «صفوانه» است که نوعی سبزی است.
6ـ صوفی منسوب به «صوفه» است و آن تار مویی است که بر پشت گردن می‌روید.
7ـ صوفی منسوب به «صوف» به معنای پشمینه است.
8ـ صوفی اشتقاق عربی ندارد و از کلمه (soph) سوف یونانی به معنای حکمت و دانش گرفته شده است. این قول از آن ابوریحان بیرونی است.

درباره عرفان هم كه در تداول امروز غالباً مرادف تصوف به كار مي رود و در قديم غالباً آن را تحت عنوان معرفت، مرتبه اي از مراتب نهايات سلوك تلقي مي كرده‌اند، همچنان اقوال مشايخ بسيار مختلف است. تعريف جامع عرفان البته دشوار است؛ آنچه در لسان صوفيه در كاربرد آن غلبه دارد، استعمال عرفان در مقابل علم بحثي است. همچنين تباين با بحث و برهان كه اشتمال آن را بر مفهوم كشف و وجدان الزام مي كند، غالباً در آنچه در آن باب گفته اند، شايع است. در تعريف آن هم غالباً به تصريح يا به طور ضمني خاطرنشان شده است كه مراد از آن، احاطه بر عين شي‌ء است، نه بر صورت شي‌ء كه علم در تعريف متداول عبارت از آن است. اشكالي كه در احاطه بر شي‌ء در تمام آنچه موضوع اين معرفت مي تواند بود، براي انسان هست، به اينجا منجر شده است كه به وحدت عارف و معروف قائل شده‌اند. در اينجا جاي مقايسه اي نيز با قول جنيد، «هوالعارف المعروف»، وجود دارد، هر چند در شرح اين قول هم گويند كه جنيد آن را به معني گفت، نه به حقيقت؛ از آنكه خداي را عارف گفتن روا باشد و عالم گفتن روا نباشد. اين سئوال هم به همين سبب بر اذهان گذشته است كه اگر عارف و معروف ذات پاك است، پس «چه سودا بر سر يك مشت خاك است». از قول حلاج نيز نقل كرده اند كه گفت: «معروف وراي اوهام است، عارف با عرفان خود كيست؟». با اين حال، محققان گفته اند كه هر كس عرفان را براي عرفان برگزيند، به چيز فاني دل بسته است؛ فقط آن كس كه عرفان را براي معروف برگزيند، به لجه وصول، مجال خوض مي يابد.از اقوالي كه در تفاوت بين عالم و عارف تقرير كرده اند، برمي آيد كه عرفان نه فقط در مقابل زهد اهل رسوم، بلكه در مقابل علم اهل رسوم هم قرار دارد. از اين رو برخلاف علم اهل رسوم كه مبني بر طريقه برهان است و مقدمات آن از حس كه يك امر متعلق به متاع دنيا و امر جسماني حاصل مي شود، علم اهل عرفان بر طريقه كشف و وجدان واقع است

برخلاف علم اهل رسوم كه به تمرين و ممارست عقلي احتياج دارد، علم اهل عرفان به تزكيه و تصفيه و تخليه قلب نيازمند است، ام اين حال از طريق بحث و برهان كه علوم اهل رسم بدان متمسك مي شود، به حاصل آن كه تجرد روح از متعلقات، و حتي انسلاخ از بدن و آنچه حكما نضو جلباب و خلع بدن خوانده‌اند، دست نمي توان يافت؛ در واقع كمال مطلوب اهل عرفان تشبه به حق است در تجرد از ماده. و از همين جاست كه حكماي اشراقي و اتباع «شيخ يوناني» (>فلوطين، پلوتينوس) هم در حكمت خويش به تصوف در مفهوم مرادف يا لازم عرفان نزديك بوده اند و حتي بعضي از مشايخ صوفيه را كه در عين حال به عنوان عارف هم موصوف بوده اند ـ مثل بايزيد و حلاج و سهل تستري ـ در حكمت اشراقي، حكماي واقعي خوانده اند. به هر حال، بين تصوف و عرفان در نزد اهل تحقيق رابطه عموم و خصوص واقع است و تصوف اعم است، هرچند در تداول عام كساني را هم كه به حال صوفي و عارف تشبه مي كنند، به نام آنها مي خوانند، اما نزد محققان بين آنها فرق است. اين متشبهان را در مقابل صوفي و عارف غالباً متصوف (يا مستصوف) و متعرف مي خوانند.

تصوف و عرفان هرچند در تداول الفاظ متلازم يا متقارب به نظر مي رسند، حقيقت آنها متمايز است. مي توان گفت آنها را بايد دو گونه يا دو جنبه متمايز از يك نوع حيات ديني تلقي كرد كه هر دو متضمن اعراض از متاع دنياست، اما تصوف روي در عمل دارد و شامل مجاهده با نفس براي استمرار در اين اعراض است، در صورتي كه عرفان روي در علم دارد و شامل اعتماد بر معطيات كشف و ذوق است. از آنچه حاصل برهان است، اعراض دارد و قدماي مشايخ (مثل بايزيد و حلاج) و بعضي از متأخران آنها (مثل مولانا و ابن عربي) جامع هر دو معني بوده اند؛ هم به عنوان صوفي مطرح شده اند و هم به عنوان عارف.
تحول مفهوم عرفان در ادبيات صوفيه و استمرار عادت بر حفظ رابطه و علاقه آن با تصوف رسمي موجب توسعهايي در استعمال اين لفظ شد كه از جهت بررسي سير مفهوم تصوف در تاريخ قابل ملاحظه است؛ خاصه كه در اين تحول، مفاهيم مربوط به عرفان محض بر احوال صوفيه بار شد و بعضي اقوال در باب عرفان ـ اما تحت عنوان معرفت كه نزد صوفيه تداول بيشتر داشت ـ به صوفيه و محققان اهل تصوف منسوب گشت. اين اقوال شامل پاره اي اوصاف در باب عرفان بود كه البته از تلقي خاص گويندگان از اين معاني حكايت مي كرد؛ تعريف عرفان نبود، اما مفهوم عرفان و تصوف هر دو را تدريجاً معروض تحول مي ساخت.

سلام دوست خوبم در جواب شما دوست خوبم باید بگویم که آن چه که در بادی امر محقق را به تفکر وا می‌دارد وجه اشتقاق کلمه صوفی و تصوف است و این که این واژه از چه زمانی و به چه دلایلی در جامعه اسلامی آن روزگار مطرح گردید. آیا در میان پیامبر و صحابه وی، این کلمه رایج بوده است؟ آن چه که مسلم است آنان که به درک پیامبر نائل گردیده بودند صحابه خوانده می‌شدند. تابعین نیز کسانی بودند که صحبت صحابه پیامبر را درک کرده بودند. تا این زمان صحبتی از صوفیان به میان نمی‌آید. حتی بعد از تابعین، بزرگان را با نام زهاد و عباد می‌شناختند. اما زمانی پیش آمد که در جامعه مسلمانان هر کس ادعای طریقی جدید کرد و بدعت‌های فراوانی ظاهر گشت. در این زمان بود که عده‏ ای طریق تصوف در پیش گرفتند و ملقب به صوفی گشتند. ابوالقاسم قشیری رواج این نام را اواخر قرن دوم می‌داند. در مورد اولین کسی که با نام صوفی شناخته شده است دو قول موجود است. عده‏ ای از ابوهاشم کوفی و عده‏ ای دیگر از عبدک صوفی به عنوان اولین صوفی نام برده‌اند. البته ابونصر سراج بر آن است که این واژه سابقه‏ ای طولانی دارد و حتی کاربرد آن پیش از اسلام نیز رواج داشته است.

سلام به همه ی عزیزان و رهبر معنوی ما حاج فردوسی عزیز …باید عرض کنم که عرفان برتر از تصوف است ببینید عزیزان تصوف و عرفان غالباً مترادف و هم معنی به کار می‌روند. اما باید توجه داشت که آنها با هم تفاوت‌هایی دارند. تصوف در اصل روش و طریقه‏ ای زاهدانه است که بر مبنای شرع و تزکیه استوار بوده و هدف آن سیر به کمال و وصول به حق است. در حالی که عرفان یک مکتب فکری فلسفی ژرف برای شناختن حق و رموز عالم می‌‏باشد که از طریق اشراق و کشف و شهود به دست می‌آید. پس مقام عارف بالاتر از صوفی است. در ضمن باید توجه داشت که هر عارفی صوفی است اما هر صوفی عارف نمی‏‌باشد

درباره نسبت میان عرفان اسلامی و تصوف نظرات متفاوتی ابراز گردیده است. عده‏ ای آن دو را یکی دانسته و عده‏ ای دیگر قائل به تفاوت آن دو هستند

در اين مورد بايد ميان دو واژه عرفان و تصوف تفكيك قائل شد، واژه‌اي كه بيشتر موجب ايجاد واكنش در مجامع ديني شده تصوف است، البته عرفان نيز گاهي مورد هجوم و حمله قرار گرفته و مي‌گيرد. راجع به تصوف و اينكه چرا ذهنيت‌هاي منفي راجع به آن پيدا شده است بايد گفت كه اوج اين ذهنيت‌هاي منفي در دوره صفويه است به گونه‌اي كه در اين دوره حتي كتاب‌هايي عليه تصوف نوشته شد و حتي برخي از صوفيان را به حكم ارتداد اعدام نمودند. در مورد علت ايجاد اين ذهنيت‌ها نيز مي‌توان گفت كه ايجاد بدعت‌ها در تصوف مهمترين عامل ايجاد ذهنيت منفي به اين مسلك بوده است، به عنوان نمونه سماع يا رقص سماع، مطرح بودن شاهد بازي در جلسات صوفيان (كه در اين مورد برخي از صوفيان حتي متهم شدند كه روابط نامشروعي با نوجوانان پسر كه شاهد بازي به حساب مي‌آمدند، برقرار كرده و برخي به همين جرم اعدام هم شدند)، ايجاد خانقاه در مقابل مسجد و فاصله گرفتن از مساجد و نگاه خاص و افراطي به قطب كه هنوز هم كم و بيش وجود دارد (مثلاً سفارش به اينكه در هنگام عبادت بايد صورت قطب را در نظر داشت گويا قطب قبله عبادت است) كه اين مجموعه رفتار عملي و بدعت‌هايي كه در صوفيه پيدا شد، باعث ايجاد يك ذهنيت منفي نسبت به صوفيه شد، اما در مورد مبدأ زماني پيدايش اين ذهنيت منفي كه اوج آن در دوره صفويه بوده است، مي‌توان اشاره كرد كه مثلاً ابوالقاسم قشيري در قرن پنجم هجري در كتاب‌هاي خود به نقد برخي از پندارها و رفتار عملي صوفيه اشاره مي‌كند.

نتيجه پيدايش و اوج گرفتن اين ذهنيت‌هاي منفي نسبت به صوفيه، اين بود كه كساني كه اهل معنويت بودند، صف خود را از صوفيان جدا كرده و حاضر نبودند كه خود را صوفي بنامند و نام استاد و شاگرد عرفاني را براي خود برگزيدند به عنوان نمونه مرحوم بيدآبادي، مرحوم شاه‌آبادي، مرحوم امام خميني يا مرحوم ملا حسينقلي همداني و سيداحمد كربلايي يا سيدعلي قاضي و علامه طباطبايي و آيت الله بهجت از اين دسته بودند كه هرگز حاضر نشدند كه به آنان صوفي گفته شود و خود را عارف مي‌دانستند.

هدف معنوی نهضت انبیا؛ تزکیه نفس انسان و نشان دادن طریق پالایش نفس و سیر و سلوک الهی بوده است. براساس آیه: «هُوَ الَّذِي بَعَثَ فِي الاُمّيّینَ رَسُولا ًمِنهُم يَتلُوا عَلَيهِم آيَاتِهِ وَ يُزَكِّيهِم وَ يُعَلِّمُهُمُ الكِتَابَ وَ الحِكمَةَ وَ إِن كَانُوا مِن قَبلُ لَفِي ضَلالٍ مُبِينٍ» (سوره جمعه: آیه ۲): «اوست آن كس كه در ميان بى‏ سوادان فرستاده‏‌اى از خودشان برانگيخت تا آيات او را بر آنان بخواند و پاكشان گرداند و كتاب و حكمت بديشان بياموزد و آنان قطعاً پيش از آن در گمراهى آشكارى بودند».

در بین معارف اسلامی نظیر «کلام»، «اصول فقه»، «فقه»، «فلسفه»، «اخلاق»، «تاریخ»، «حدیث» و «تفسیر» علمی که متکفل تبیین تزکیه نفس بر اساس قرآن کریم و روایات است، دانشِ عرفان اسلامی است. از جمله بهترین کتب مختصر و مفصل عرفان اسلامی؛ «اوصاف الاشراف» شیخ طوسی و «المحجه البیضاء» فیض کاشانی است. تزکیه نفس که اساس دیانت است با حفظ یک سری الفاظ و علوم حصولی حاصل نمی‌شود. تزکیه نفس به معنای صیرورت الی الله تعالی، سفر و شدن نفس از تبتل است: «وَ اذكُرِ اسمَ رَبِّكَ وَ تَبَتَّل إِلَيهِ تَبتِيلاً»(سوره مزمل: آیه ۸) به مقام محمود: «وَ مِنَ اللَّيلِ فَتَهَجُّد بِهِ نَافِلَةً لَكَ عَسَى أَن يَبعَثَكَ رَبُّكَ مَقَاماً مَحمُودًا» و «اِرجِعِي إِلَى رَبِّكِ رَاضِيَةً مَرضِيَّةً»(سوره فجر: آیه ۲۹).

شيخ صفي‌الدين اردبیلی بر آيت «وَ مَن يَخرُج مِن بَيتِهِ مُهاجِراً إِلَي اللهِ وَ رَسُولِهِ ثُمَّ يُدرِکهُ الْمَوتُ فَقَد وَقَعَ أَجرُهُ عَلَي اللهِ»(سوره نساء: آیه ۱۰۰): «و هر گاه کسي از خانه خويش براي هجرت به سوي خدا و رسول او برون آيد و در سفر، مرگ او فرارسد اجر و ثواب او بر خداوند است». فرمود: «چون مرد سالک قدم طلب در راه نهد و در راه متوفي شود، هم حاجي باشد، هم جنگ‌جو و هم شهيد. اولاً حاجي است، چرا که به طلب کعبه حقيقي در راه خداي تعالي قدم نهاده است. «خوش است آييــن جانبــازي دريـن راه/چو رو با قبــــله روي تو باشــــــــد»؛ ثانياً جنگ‌جو است، چرا که در مخالفت با نفس خود جنگ کرده و در راه حق تعالي به محاربه نفس مشغول شده است. «زهـــي ســـرباز آن ميـــدان که او را/ظفـــر بر خود به نيـــروي تو باشــد»؛ ثالثاً شهيد است، چرا که در اشتياق دوست مرده است. «مَن ماتَ مِنَ العشقِ، فَقَد ماتَ شهيداً»: «هر که در عشق دوست بميرد شهيد است». «حيـــات تـازه يابـــد با شهـــادت/که قــربان ســر کـــوي تو باشــد».
هر که در اين راه گام نهد، ليکن به مقصد و نهايت امنيت خود نرسد، حق تعالي او را به نهايت آمال و مقصد مطلوبش مي‌رساند، اگر قدم از صوبِ صواب به طريقه طريقت منحرف نگردانيده باشد. «فَقَد وَقَعَ اَجرُهُ عَلَي اللهِ»: «اجر و ثواب او بر خداوند است»(۲). بین مسلمانی و مقام ایمانی تفاوت است. مقامات ایمانی و یقینی نیز مترتب‌اند. طریق تزکیه نفس را همچون هر طریق و دانش دیگر باید از استاد فراگرفت و گرنه مفید فایدت نخواهد شد. حافظ می‌فرماید: «قطع این مرحله بی همرهی خضر مکن/ظلمات است بترس از خطر گمراهـی».

در عرفان؛ «ولایت» اساس سلوک است و امام علی(ع) سرسلسله اولیاء به شمار می‌روند. ولایت حضرت علی(ع) بر اساس قرآن کریم: «اِنِّما وَليُّكُمْ اللهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذينَ آمَنُوا الَّذينَ يُقيمُونَ الصلَّوهَ وَ يُؤتُونَ الزَّكاهَ وَ هُمْ راكِعُونَ»(سوره مائده: آیه ۵۵). همانا ولی امر شما تنها خداوند است و پیامبر او و مؤمنانی که نماز را برپا می‌دارند و در حال رکوع زکات می‌دهند. بر اساس آیه مذکور همه طرایق صوفیه، حضرت علی(ع) را جانشین معنوی خاتم الانبیاء حضرت محمد مصطفی(ص) می‌دانند.
زیــن سبب پیغمـبــر با اجـتـهــاد/نام خـــود وان علــی مـولا نهـاد؛ گفت هر کو را منــم مولا و دوست/ابـن عـم مـن علـی مـولای اوست». روزبهان بقلی در تقدیس و تکریم امام علی (ع) ایشان را «وصیِّ رئیس» یعنی وصی و جانشین حضرت محمد(ص) می خواند.

بنا به قول مشهور فیلسوف می‌خواهد جهانی شود عقلی، همچون جهان عینی و عارف و صوفی می‌خواهند به لقاءالله واصل شوند. فلسفه و عرفان هر دو به دنبال معرفت و یقین هستند، اما از طریق فلسفه تنها می‌توان به مرتبه «علم الیقین» رسید، در حالی که سالک از طریق عرفان، به «عین الیقین» و «حق الیقین» واصل می‌شود.
بنا به قول مشهور فلسفه؛ علم حصولی و عرفان و تصوف؛ علم حضوری است. ابزار معرفت شناسی فلسفه؛ عقل است و ابزار معرفت شناسی عرفان؛ قلب. لذا فلسفه معرفتی است عقلی و عرفان معرفتی است قلبی. جنس دانشِ فلسفه از نوع دانستن است و جنس دانشِ عرفان و تصوف از نوع دیدن. شیخ صفی الدین اردبیلی پدر معنوی استقلال ایران می‌فرماید: «آخرین ساحت عقل، اولین ساحت عشق است». شیخ محمود شبستری در «گلشن راز» در این باره می‌سراید: بحث عقلی گر دُر و مرجان بود/آن دگر باشد که بحث جان بود.
البته در حکمت اشراق؛ سهروردی از حکیم متأله یاد می‌نماید که به مدد دو بال عقل منور و قلب منور پرواز می‌کند. «حکمت اشراقی» شهید شیخ شهاب الدین سهروردی و «حکمت متعالیه» صدرالمتألهین بسیار با عرفان ممزوج‌اند.
عرفان و تصوف یکی است، اما با دو اصطلاح، مثل فلسفه و حکمت. لذا عرفان و تصوف متغایر نیستند که بر همدیگر فضیلت داشته باشند، مگر آن که «عرفان» به مباحث نظری ارجاع داده شود و «تصوف» به موارد عملی.
در این صورت عمل الهی بر صرف علم برتری دارد. امروز عده‌ای متخصص مشغول به تدریس تاریخ عرفان یا کتب عرفانی شده‌اند و امر بر خودشان و عوام الناس مشتبه شده که آنها مردان الهی هستند، در حالی که «مقام قال» با «مقام حال» متفاوت است. دانستن با عمل و وصول به مقام «محاضره»، «مکاشفه»، «مشاهده» و «معاینه» از زمین تا آسمان اختلاف مرتبه دارد.

عرفان اسلامی در اصطلاح عبارت است از: دانش به حضرت حق سبحانه و تعالی از حیث اسماء و صفت و مظاهر آن و احوال مبدأ و معاد و حقایق عالم و کیفیت بازگشت آنها به حقیقت واحد یعنی ذات احدیت و همچنین معرفت طریق سلوک و سفر بازگشت به حضرت حق از طریق تهذیب و پالایش نفس.
معرفت عرفانی از طریق کشف و شهود قلبی حاصل می‌شود، نـه با بحث و استدلال. حافظ شیرازی می‌فرماید: شرح مجموعه گل مرغ سحر داند و بس/که نـه هر کو ورقی خواند معانی دانست.
آغاز عرفان اسلامی از زمان تنزیل وحی بر رسول الله و بعثت نبی اکرم(ص) است. بدین معنا که منشأ عرفان اسلامی؛ وحی و احوالات معنوی رسول الله(ص) است.
بر اساس کتب تخصصی، «تصوف» در اصطلاح عبارت است از: «خالی کردن قلب انسان از ماسوی الله». جنید بغدای می‌فرماید: «تصوف اصطفاست. هر که از ما سوی الله گزیده شد، صوفی است». صوفی از صفا مشتق شده و به معنای مصفا کردن وجود انسان به صفات الهی و منوّر نمودن قلب به نور خداوند است. بنا بر قول معروف؛ «اصحاب صفه» اولین طبقه صوفیان بودند. «اصحاب صفه» اصحاب فقیر نبی اکرم(ص) بودند که در مسجد النبی زندگی می‌کردند و همیشه در حال عبادت خدا و مهیای جهاد در رکاب رسول الله(ص) بودند.
بنا بر کتب تاریخی و مشهور شرح حال رجال معنوی دین نظیر «طبقات الصوفیه» اثر ابوعبدالرحمن محمد سلمی نیشابوری(قرن چهارم)، «حلیة الاولیاء» اثر ابونعیم اصفهانی(قرن چهارم)، «رساله قشیریه» اثر ابوالقاسم قشیری(قرن پنجم)، «کشف‌المحجوب» اثر هُجویری(قرن پنجم) و «تذکرة الاولیاء» اثر فریدالدین عطار نیشابوری(قرن ششم) به طور تاریخی تا دوره صفویه، طبقه «اولیاءالله» را «متصوفه» می‌خواندند.
پس از غلبه ظاهرگرایان و سپس اخباریون در دوره صفویه، اصطلاح عرفان و عرفا در ایران بیشتر به کار برده شد، اما در جهان اسلام اصطلاح «تصوف اسلامی» بر «عرفان اسلامی» غلبه دارد و به ویژه در ادبیات عربی اصطلاح عرفان چندان به معنای طبقه اولیاءالله از اویس قرنی تا امام خمینی نیست، بلکه اصطلاح «تصوف اسلامی» معمول و رایج است.
در ادبیات فارسی از اواسط دوره صفویه به خاطر حمله برخی متکلمین، فقها و اخباریون به صوفیه؛ اصطلاح «عرفان» رایج شد و اهل تصوف برای گریز از تکفیر و تفسیق آنها بیشتر از اصطلاح «عرفان» استفاده کردند، اما در مجامع طریقتی همچنان اصطلاح تصوف بر عرفان غلبه دارد.
در برخی موارد «عرفان» به جنبه نظری دانش معنویت اسلامی و «تصوف» به جنبه عملی دانش معنویت اسلامی اطلاق می‌شود. برای مثال کتاب «تذکرة الاولیاء» عطار مشتمل‌ است بر مقدمه و ۷۲ باب که هریک به زندگی، حالات، اندیشه‌ها و سخنان یکی از مشایخ تصوف مانند امام جعفرصادق(ع)، حسن بصری، ابراهیم ادهم، شقیق بلخی، معروف کرَخی، بایزید بسطامی، جنید بغدادی و منصور حلاج می‌پردازد.
امروز طریقت‌های تصوف در جهان اسلام زنده و فعال هستند و میلیون‌ها نفر بر اساس آن سیر و سلوک می‌کنند، مانند طریقت‌های «شاذلیه» و «خلوتیه» در مصر، «مولویه» و «بکتاشیه» در ترکیه و آلبانی، «قادریه» و «نقشبندیه» در بوسنی و آسیای مرکزی، «نعمت اللهیه»، «خاکساریه» و «ذهبیه» در ایران، «چشتیه» در هند، «رفاعیه» در عراق، «تیجانیه» در سنگال و «صفویه» در اروپا.
متصوفه در طول تاریخ نقش مهمی در مبارزه و جهاد با استعمار اروپایی در آفریقا و روسیه ایفا کرده‌اند، از قبیل نهضت شیخ شامل در روسیه و عمر المختار ملقب به شيخ الشهداء و شيخ المجاهدين و أسد الصحرا در لیبی و نهضت شیخ صفی‌الدین اردبیلی و امام خمینی در ایران.

این که چرا بزرگان شیعه صوفی شمرده نمی شوند بدین دلیل است که پدیده ی تصوف از ادیان دیگر (مانند بودایی، مسیحیت و حکمای یونان، به خصوص افکار و اندیشه های نوافلاطونیان) وارد جامعه ی اسلامی شده و هیچ رابطه ای با دین مقدس اسلام ندارد. اولین کسی که در اسلام خود را صوفی معرفی نمود، ابوهاشم کوفی بود که ائمه(علیهم السلام) به شدت او را مردود دانسته اند. از امام صادق(علیه السلام) از حال ابوهاشم کوفی سؤال شد، امام فرمود:
ابوهاشم کوفی، جداً فاسد العقیده است. او همان کسی است که از روی بدعت، مذهبی را اختراع کرد که به آن تصوف گفته می شود و آن را قرارگاه عقیده ی خبیث خویش ساخت.

آنچه مسلم است این است که عرفان اسلامی سرمایه اصلی خود را از اسلام گرفته است و بس

در این باره نظریات گوناگونی ابراز شده است:

نظریه اول:عرفای نو متصوفه که معتقدند عرفان و تصوف، محض اسلام و اسلام محض است. ایشان همواره برای مطالب خود از آیات قرآن و سنت نبوی و رفتار و گفتار دیگر رهبران دینی شاهد می آورند، به گونه ای که کتاب هایشان مملو از آیات و روایات است. با مروری گذرا بر کتابهای آنان به روشنی دانسته می شود که این گروه همواره مطالب خویش را مستند به متون مذهبی و مستنبط از کلام خداوند و سخنان پیشوایان دین دانسته، بلکه باطن شریعت، و گوهر دین و پیام اصلی پیامبر را همان مطالب عرفانی خویش می دانند.

نظریه دوم: محتوای این نظریه آن است که تصوف در میان مسلمانان از آغاز پیدایش و همچنین در مراحل تکاملی خود همواره تحت تاثیر فرهنگ های بیرون از حوزه اسلام بوده و در واقع از بیرون وارد حوزه اسلامی شده است. بدین صورت که مسلمانان در اثر تماس و آشنایی با راهبان مسیحی، که شیوه زهد افراطی و ترک لذایذ دنیوی را پیشه خود ساخته بودند و ترک خانه و کاشانه نموده و از ازدواج کردن اجتناب می نمودند، چنین راه و روشی را برگزیدند، تا آنجا که لباس خویش را نیز همانند آنان ساختند. و پشمینه پوشی، که سنت راهبان مسیحی بود، در میان ایشان رواج یافت، و اساسا و به همین سببت آنان را «صوفی » می خواندند. آن گاه در اثر ترجمه کتاب های یونانی و سریانی به عربی تصوف وارد حوزه اسلامی گشت، و آنچه عرفان اسلامی خوانده می شود در واقع آمیخته ای است از آنچه که در این فرهنگ ها و تمدن ها وجود داشته است. و البته این عناصربه دست مسلمانان که از نبوغ و ذوق سرشاری برخوردار بودند، صورت نوینی به خود گرفت و تکامل یافت، و به دست کسانی چون، محی الدین عربی به اوج خود رسید.

این نظریه عمدتا از سوی دو گروه ابراز می گردد. یک دسته، فقها و متکلمان مسلمانی هستند که تصوف را بدعتی بزرگ می دانند که توسط برخی مسلمانان ناآگاه و یا مغرض در جامعه اسلامی راه یافت. و گروه دیگر، شرق شناسان و اسلام شناسانی هستند که مدعی اند مطالب عرفا، فوق آن چیزی است که آیین اسلام عرضه نموده است. در نظر ایشان تعالیم قرآن کریم در همان سطح ابتدایی و عوام است، و هرگز اشاره ای به اندیشه های ظریف و دقیق کسانی چون حافظ، مولوی، ابن عربی و مانند آن ندارد. کاوادوو می گوید: «قرآن کتابی نیست که توانسته باشد، مسلکا، متصوفه را به سوی خود جذب کند. زیرا قرآن بیشتر به مسائل زندگی خارج پرداخته و به مسائل درونی و روحی توجه چندانی ندارد!» (3)

استاد مطهری در این باره می گوید: «بعضی از مستشرقین اصرار داشته و دارند که عرفان و اندیشه های لطیف و دقیق عرفانی همه از خارج جهان اسلام به جهان اسلام راه یافته است. گاهی برای آن ریشه مسیحی قائل می شوند، و می گویند افکار عارفانه نتیجه ارتباط مسلمین با راهبان مسیحی است، و گاهی آن را عکس العمل ایرانی ها علیه اسلام و عرب می خوانند، و گاهی آن رادربست محصول فلسفه نوافلاطونی،که خود محصول ترکیب افکار ارسطو و افلاطون و فیثاغورث و گنویسهای اسکندریه و آراء و عقاید یهود و مسیحیان بوده است، معرفی می کنند; و گاهی آن را ناشی از افکار بودایی می دانند. همچنان که مخالفان عرفا در جهان اسلام نیز کوشش داشته ودارند که عرفان و تصوف را یکسره با اسلام بیگانه بخوانند و برای آن ریشه غیر اسلامی قائل گردند.

طرفداران این نظریه مدعی هستند که اسلام دینی ساده و بی تکلف و عمومی فهم و خالی از هرگونه رمز و مطلب غامض و غیر مفهوم و یا صعب الفهم است. اساس اعتقادی اسلام عبارت است از توحید اسلامی، یعنی همچنان که مثلا خانه، سازنده ای دارد مغایر و متمایر از خود، جهان نیز سازنده ای دارد جدا و منفصل از خود. اساس رابطه انسان با متاعهای جهان از نظر اسلام زهد است. زهد یعنی اعراض از متاعهای فانی دنیا برای وصل به نعیم جاویدان آخرت. از این ها که بگذریم به یک سلسله مقررات ساده عملی می رسیم که فقه متکفل آن است.

از نظر این گروه، آنچه عرفا به نام توحید گفته اند، مطلبی است وراء توحید اسلامی. زیرا توحید عرفانی عبارت است از وحدت وجود، این که جز خدا و شئون و اسماء و صفات و تجلیات او چیزی وجود ندارد. سیر وسلوک عرفانی نیز وراء زهداسلامی است; زیرادر سیروسلوک، یک سلسله معانی ومفاهیم طرح می شود،ازقبیل عشق ومحبت خدا،فناء درخدا تجلی خدابر قلب عارف،که در زهد مطرح نیست. طریقت عرفانی نیزامری است وراء شریعت اسلامی; زیرا در آداب طریقت مسائلی طرح می شود که فقه از آن ها بی خبر است.

ازنظر این گروه، نیکان و صحابه رسول اکرم(ص) که عرفا متصوفه خود رابه آنها منتسب می کنند وآنها راپیشرو خود می دانند، زاهدانی بیش نبوده اند و روح آنهااز سیروسلوک عرفانی واز توحید عرفانی بی خبر بوده است. آنها مردمی بوده اند و معرض از متاع دنیا و متوجه به عالم آخرت. اصل حاکم بر روح آنها خوف و رجاست: خوف از عذاب دوزخ و رجاء به ثوابهای بهشتی، همین وبس

این تشیع نیست. ولایت علی یک حساب دیگری است و دنباله شریعت است، و تشیع جنبه شریعتی دارد و پشتیبان شریعت است. این حساب خودش و طریقت هم حساب خودش را دارد، ولی عرض کردم که بالاخره اکثرشان علی(ع) را جزو مشایخ و بزرگان خودشان می‏دانند و اکثرا وصل هستند و تجلیلی هم که از مولا می‏کنند، بی‏نظیر است. مخصوصا فکر نمی‏کنم در مدح‏هایی که درباره مولا گفته شده است، مدحی به عمق مدح مولوی باشد. اصلاً در آن داستانِ «از علی‏آموز اخلاص عمل» مولوی بی‏قرار است و مولا را بسیار خوب مدح می‏کند؛ با این همه آن اصطلاح چیز درستی نیست.

عرفان با اسلام و با شیعه فرق دارد؛ البته اصول و مبانی زیاد با هم فرق ندارند. نباید در شیعه به دنبال عینیت‏بگردیم، شیعه در فکر و فرهنگ خودش استقلال دارد. همان را نگه داریم. مثل مرحوم سید حیدر نکنیم که می‏گوید اصلاً تشیع یعنی تصوف و تصوف یعنی تشیع. اگر کسی اصلاً درویش نباشد، شیعه نیست.

اگر ما تشیع صوفی‏نشده را در نظر بگیریم، می‏بینیم که اینها نزدیک هم نیستند و با هم خیلی فرق دارند؛ اوّلاً کسی که ولایت را از علی نداند و به ولایت علی معتقد نشود و برای خودش یک ولایت دیگری درست کند، آیا می‏تواند شیعه باشد؟ ثانیا در مبنای ولایت، بالاخره نگرش ما به ائمّه هم مثل انبیاء، با نگرش عرفا فرق می‏کند. عرفا پیغمبر را خدا می‏دانند و اصلاً هر انسان کاملی را خدا، و حقیقت محمدیّه را اساس جهان و هستی و کائنات می‏دانند، امّا در شریعت ما این‏ها را نداریم. قرآن این همه تصریح می‏کند که «قل انّما انا بشر مثلکم» و این همه مسیحیان را سرزنش می‏کند که به مسیح مقامات خدایی دادند؛ گویا آخرین حرف پیغمبر ما این بوده است که «مرا بعد از مرگم با ستایش‏های خودتان آزار ندهید» همان صلواتی را که ختم می‏کنیم، در اصل، تجلیل نبود، این یک قلب معنایی است که ما درست کردیم و به صورت تجلیل شده و حالت اصلی‏اش را از دست داده است. مثل لا اله الا اللّه که صوت عصبانیت شده است، و لا اله الا اللّه یعنی عصبانی‏ام. این دیگر عرفا آن معنی شهادت نیست و یک صوت شده است، الآن صلوات هم صوت تجلیل است. مثل هورا و براوا و درود بر فلان کس و زنده باد فلان کس و یک صوت تجلیلی شده، ولی در اصل، دعا رحمت است که باید به هر کس دعای رحمت کرد.

عرفای اسلام بیشتر توسّلشان به روح آن حضرت است. اشرافیّت معاویه‏ای و هارون‏الرشیدی آن صفاها را بر نمی‏تابد. اسلام به فتنه بزرگی دچار شد؛ یعنی همان گروهی که اسلام با آنها نبرد کرده بود و جهاد کرده بود تا اسلام استواربشود، همان گروه بعد از سی چهل سال مالک اسلام شدند و کسی که مالک شد، دیگر نمی‏آید، گذشته خود را فراموش بکند؛ چون پیوسته در مقابل هم جنگیده بودند، اینها به تدریج شروع کردند به این که مردمْ آن گذشته را فراموش کنند و مردم را به وضعیت امروزسرگرم کردند تا گذشته از یاد مردم برود و گذشته از یاد مردم رفت. الآن هم ما با فرهنگ بنی عباس و بنی امیه زندگی می‏کنیم و حاضر هم نیستیم که زندگی پیغمبر را درست و حسابی به مردم معرفی کنیم. این حرف را پیش از انقلاب به مردم می‏گفتیم، چون می‏خواستیم که مردم را تحریک کنیم، اما حالا حاضر نیستیم آن را هم بگوییم. در زندگی آن حضرت یک معنویت عجیبی است. کدام معرفت پشت سر پیامبر(ص) بود که خودش را حذف کرد؟ آیا نادرشاه می‏تواند این کار را بکند؟ آیا تیمور می‏تواند این کار را بکند؟ پس معلوم می‏شود که خودش نیست! این خودش نیست، این آدمی است که به جایی وصل است که اصلاً خودش به قول عرفا، فانی است و اصلاً خودش نیست.